Bos, R. ten e.a. - Het einde van de bedrijfsethiek (bespreking)

Het boek Het einde van de bedrijfsethiek van René ten Bos, Campell Jones en Martin Parker heeft niet het onderwijzen van ethiek als onderwerp maar gaat primair over bedrijfsethiek. Omdat het echter in sommige opleidingen wordt gebruikt als studieboek - de schrijvers houden hier in het boek rekening mee - is het toch interessant om te bestuderen. Studieboeken over ethiek - of dit nu bedrijfsethiek, bio-ethiek of bijvoorbeeld media-ethiek betreft - tonen ons namelijk vaak indirect ook hoe de schrijvers denken over hoe ethiek gedoceerd moet worden. Een titel Het einde van de bedrijfsethiek versterkt dit ook nog eens.

De schrijvers hebben als streven om de lezer "mee te nemen in de fascinerende wereld van de ethiek". Het wil een heldere en toegankelijke inleiding geven én het vakgebied met filosofische inzichten verbreden. Het boek heeft dus een dubbel karakter: het legt uit maar heeft ook een betogend karakter. Hiermee wijkt het boek duidelijk af van andere studieboeken ethiek.

Nu slaagt de Nederlandse vertaling van het boek maar in beperkte mate in het geven van een heldere inleiding: de vertaling is niet erg sterk. Sommige zinnen lopen zelfs niet! Lezing van de oorspronkelijke versie onder de titel For business ethics (Routlegde 2005) verdient om die reden de voorkeur. Wat dan direct opvalt is dat de titel in het Nederlands tegengesteld is aan de Engelse titel. Dat de schrijvers - zo de titel van het Nederlandse uitgave doet veronderstellen - echt het einde van de bedrijfsethiek willen dekt dan ook niet helemaal de inhoud. De schrijvers bepleiten voor een ethische herwaardering - niet het einde - van bedrijfsethiek.

Problemen van (huidige) veel voorkomende vormen van bedrijfsethiek(boeken)
Bedrijfsethiek kent - zie hoofdstuk één - een aantal problemen die de schrijvers aan de orde willen stellen en waarop het boek tegemoet moet komen:

1. de filosofie niet serieus nemen
2. de samenleving niet serieus nemen
3. het ethische niet serieus nemen
4. de betekenis van ethiek niet serieus nemen
5. de politiek niet serieus nemen
6. het doel van ethiek niet serieus nemen

Het doel van ethiek

Het laatste probleem is interessant en komt door het hele boek ter sprake. De schrijvers constateren dat "bedrijfsethiek gevangen zit tussen twee opvattingen waarvoor zij nou precies bedoeld zou zijn." Namelijk tussen enerzijds een grote hoeveelheid geruststellende, overtuigende ideeën die ons erop attenderen hoe het moet en anderzijds een bedreigende kant die kritische vragen stelt, alternatieven aanreikt en ons uitdaagt anders te denken en handelen. Te vaak richten studieboeken ethiek zich op het eerste volgens de schrijvers: op het verminderen - als tecnhé - om besluiteloosheid te verminderen:

"kennis uit een tekstboek, speciaal ontwikkeld voor marionetten, in plaats van kennis die u vergaart door zelf na te denken" (p. 20) 

 De schrijvers willen:juist aanzetten tot ontwrichting van het gezond verstand: door elkaar schudden, ontwaken uit de oorspronkelijke acceptatie van "al wat is". Onder verwijzing naar Levinas: jezelf ter discussie stellen. Typerend:

Door het hele boek heen behandelen we denkers die hebben verkondigd dat ethiek in feite niet de oplossing maar het probleem aankaart. [...] Zouden er werkelijk mensen bestaan die verwachten dat een beschouwing over de betekenis van het goede leven makkelijk en aangenaam is?" 

Bedrijfsethiek moet haar plek hervinden, namelijk die van een kritische sociale wetenschap met een progressieve (p. 43: "in de hoop dat de toekomst er beter uit ziet") manier van denken. Een vrolijkere vorm van bedrijfsethiek zonder afgezaagde waarheden maar die onderzoekt. In hoofdstuk 2 beginnen de schrijvers hiermee door weer te geven hoe in het algemeen gedacht wordt - als common sense / gezond verstand - over de vragen (1) waar de bedrijfswereld voorstaat, (2) wat ethiek is en (3) wat bedrijfsethiek is.

De durf hebben serieus te denken, je eigen vooroordelen en overtuigingen kritisch onder de loep te nemen (te ontwrichten, p. 188), dat is het doel (en indirect het doel van onderwijs). Helaas wordt dat in de hedendaagse bedrijfsethiek vaak vergeten:

"Ethiek was zoals we gezien hebben vooral kritiek op het gezonde verstand. Maar sinds het in business schools geïnstitutionaliseerd is geraakt, is de bedrijfsethiek zelf een een nieuwe vorm van gezond verstand gaan genereren, en is ze de taak om kritiek te hébben, grotendeels vergeten. Vaak wordt aangenomen dat het de rol van de bedrijfsethiek is om iets toe te voegen aan de huidige zakenpraktijk, hier en daar een kleine aanpassing door te voeren om zo de dingen net ietsje 'ethischer' te maken. Als gevolg hiervan is de opdracht die ethiek oorspronkelijk poogde na te streven - een wezenlijk onderzoek naar hoe we zouden moeten leven en werken - volledig uit de boeken en tijdschriften verdwenen. (p. 188)

Onder verwijzing naar Foucault: bedrijfsethiek - aan onderwijsinstellingen - houdt zich volgens de schrijvers niet bezig met denken - als wezenlijk denken - maar met tekstboekdenken. Het is wat zwart/wit gesteld maar desalniettemin een interessante benadering.

Relevantie

• Voor wat ethiek (en een studieboek over ethiek) zou moeten zijn. Met de nadruk op (1) echt (dus tegen het gezonde verstand van de alledaagse praktijk) (2) kritisch te (3) durven (4) denken.
• Voor het probleem van ethiek ("gevangen tussen twee opvattingen")
• Voor een nieuwe interessante vraag: moet ethiek-bedrijven ook een utopisch karakter hebben: "filosoferen in de hoop dat de wereld er in de toekomst beter uit zou zien" (p 43) en bij ethiek "horen we eigenlijk de sporen, hoe subtiel dan ook, van het idee van een betere wereld of van een beter leven" (p. 188)

Interessante verwijzingen / verder lezen

• Thompson, Paul, Chris Smith en Stephen Ackroyd (2000), If ethics is the answer, you are asking the wrong questions: A reply to Marin Parker, in: Organization Studies, 21:1149-1158